Μιλώντας για τις Θεές της Ελλάδας και της Κύπρου εννοούμε συνήθως τις ολύμπιες Θεές καθώς και κάποιες κατώτερες θεότητες.
Όμως, θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι Θεές αυτές προϋπήρχαν του πανθέου των ολυμπίων Θεών. Ήταν ισχυρές Θεές της προ-πατριαρχικής περιόδου και με την επικράτηση του δωδεκαθέου είτε υποβιβάστηκαν (Εκάτη) είτε μεταλλάχθηκαν σε σύζυγοι, κόρες ή αδελφές των ανδρών Θεών, είτε αφομοίωσαν παλαιότερες θεότητες της γονιμότητας, των οποίων η λατρεία παραγκωνίστηκε.
Κάποιες Θεές διατήρησαν την παρθενία τους (Αθηνά, Άρτεμις), η οποία όμως στην αρχαιότητα είχε μια εντελώς διαφορετική έννοια από ότι σήμερα. Ουσιαστικά, υποδήλωνε αυτό που παραμένει ασυμβίβαστο, την ανεξαρτησία και την αυτονομία του θηλυκού ανθρώπου. Γι’ αυτό και κάποιες από τις Θεές που αφομοιώθηκαν στο πατριαρχικό δωδεκάθεο διατήρησαν τα πρότερα χαρακτηριστικά της αυτονομίας τους μέσω της παρθενίας τους. Έτσι, αποτελούν μέχρι και σήμερα πρότυπα για κάθε ανεξάρτητη γυναίκα ασχέτως σεξουαλικού προσανατολισμού.
Η ΡΕΑ
Αρχαιότατη θεά, κόρη του Ουρανού και της Γης, Θεά της γης και της γονιμότητας, προσωποποίηση της κίνησης και της διάρκειας, η Ρέα ήταν αδελφή των Τιτάνων Ωκεανού, Τηθύα και Κρόνου. Παντρεύτηκε τον Κρόνο και γέννησε τους ολύμπιους Θεούς.
Η ΗΡΑ
Η Ήρα ήταν μια χθόνια θεότητα που μεταπήδησε στον κύκλο των ουρανίων θεών, τους οποίους προτιμούσε η επίσημη θρησκεία στα νεώτερα χρόνια. Οι μεγάλοι μυθοπλάστες των υπομυκηναϊκών και των πρωτογεωμετρικών χρόνων, οι οποίοι είχαν υψώσει το Δία σε ανώτατο ουράνιο θεό, επέλεξαν την Ήρα ως "κουριδίην άλοχόν" του, αν και ήταν Θεά χθόνια. Οι μεταγενέστεροι ανέλαβαν μια πιο απεγνωσμένη προσπάθεια, να υψώσουν την Ήρα σε θεϊκό πρότυπο αφοσιωμένης συζύγου ή σε συμπαραστάτρια στα δίκαια κάθε γυναίκας συζύγου.
(Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα: Νικόλαου Παπαχατζή)
Η ΔΗΜΗΤΡΑ
Της Δήμητρος Ελευσινίας,
Θυμίαμα με στύρακα.
Δηώ, παμμητέρα Θεά, πολυώνυμη θεότητα,
σεμνή Δήμητρα, παιδοτρόφα, ολβοδότειρα,
πλουτοδότρα Θεά, σταχυοτρόφε, παντοδότρια,
που χαίρεσαι στην ειρήνη και στις πολύμοχθες εργασίες,
σπορική, σιτοδότρα, αλωνιαία, χλωρόκαρπη,
εσύ που κατοικείς στις ιερές κοιλάδες της Ελευσίνος,
ω περιπόθητη, εράσμια, θρέπτειρα όλων των θνητών,
που έζεψες πρώτη τον άροτριο αυχένα των βοδιών
και στους θνητούς παρέσχες περιπόθητο βίο πανευτυχή,
εσύ η αυξητική, ομοτράπεζη του Βρομίου, η λαμπροτίμητη,
ω λαμπαδηφόρε, αγνή, που χαίρεσαι με τα θερινά δρεπάνια?
συ η επίγεια, συ η φανερή, και η προσηνής εσύ σε όλους?
καλότεκνη, παιδόφιλη, σεμνή, παιδοτρόφα κόρη,
εσύ που με δρακόντεια χαλινάρια έζεψες το άρμα
βακχεύουσα γύρω απ’ το θρόνο σου με κυκλικά στριφογυρίσματα,
συ η μονογενής, πολύτεκνη Θεά, στους θνητούς πολυσέβαστη,
που έχεις πολλές μορφές, πολυάνθεμες, ιερανθισμένες,
πρόσελθε, μακαρία, αγνή, γεμάτη θερινούς καρπούς,
ειρήνη και ευνομία ποθητή να φέρνεις
κι ευτυχισμένα πλούτη και την υγεία την άνασσα μαζί.
(Από τους Ορφικούς Ύμνους)
Η ΕΣΤΙΑ
Η Εστία ήταν η μεγαλύτερη κόρη και το πρώτο παιδί του Κρόνου και της Ρέας, γι' αυτό και τέθηκε επικεφαλής όλων των μεγάλων Θεοτήτων. Παρθένα Θεά, προστάτιδα της οικογενειακής ευτυχίας, είχε ως ιερό της το κέντρο του σπιτιού και δεν της προσφερόταν μόνο η πρώτη, αλλά και η τελευταία θυσία σε κάθε γιορταστική σύναξη των ανθρώπων. Εκφράζει την ευγένεια, την αρμονική συμβίωση, την ανθρώπινη αφιέρωση σε σκοπούς, την Οικογένεια, την Φροντίδα, την Ασυλία, την ελπίδα για συνέχιση των γενών. Είναι η δύναμη του τόπου και της Ομοήθειας, ο Ιερός Κύκλος των συν(γ)-κατοικούντων και συν-τρεφομένων, γι’ αυτό άλλωστε και οι αφιερωμένοι στη λατρεία της Ναοί ήσαν κατά κανόνα κυκλικοί.
Η ΑΦΡΟΔΙΤΗ
Η Αφροδίτη στα ιστορικά χρόνια ήταν Θεά με πολύ ετερόκλητο περιεχόμενο, ώστε να μην αφήνει αμφιβολία πως προήλθε από τη συνένωση στην ίδια μορφή τριών τουλάχιστο θεϊκών υπάρξεων. Αυτό υποδηλώνεται και από την παρουσία δυο και συχνά περισσότερων ναών ή τεμένων της Θεάς στην ίδια πόλη. Η πιο γνωστή (όχι και η πιο συνηθισμένη) ήταν η Αφροδίτη του έρωτα και της σεξουαλικής ζωής. Μια άλλη που είχε την πρώτη θέση σε παραλιακές πόλεις ή σε λιμάνια ήταν η Αφροδίτη της ναυσιπλοϊας και τρίτη η Αφροδίτη των νεκρών, με ναούς ή τεμένη ανάμεσα ή κοντά στους τάφους των μεγάλων νεκροταφείων. Από τις τρεις αυτές υποστάσεις της Αφροδίτης που δεν είχαν μεταξύ τους καμιά συγγένεια εκτός του κοινού ονόματος, την πιο θερμή λατρεία είχε η παρά τους τάφους λατρευόμενη από τους οικείους των νεκρών.
(Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα: Νικόλαος Παπαχατζής)
Η ΑΡΤΕΜΗ
Η Αρτεμη ήταν η κατεξοχήν παρθενική Θεά του νεώτερου πανθέου. Δεν είχε άμεσους δεσμούς με το υποχθόνιο βασίλειο, είχε όμως απορροφήσει προϊστορικές Θεές του κάτω κόσμου και διατήρησε σ' όλη την αρχαιότητα τα αυστηρά γνωρίσματα εκείνων. Τα γνωρίσματα αυτά, σε συνδυασμό με την παρθενική αγριότητα και τον ευερέθιστο χαρακτήρα της, έδωσαν ένα τύπο σοβαρής Θεάς που δεν μπόρεσε να τη φθείρει ο χρόνος. Όχι μόνο στις πόλεις, αλλά και στα πιο μικρά χωριά υπήρχαν είτε ναοί της Άρτεμης είτε άλση αφιερωμένα σ' αυτή είτε απλά τεμένη με βωμούς της. Ήταν η θεότητα που περισσότερο από κάθε άλλη λατρεύτηκε στην Ελλάδα, και η λατρεία της υπήρξε πάντοτε θερμή, ιδίως ως Θεάς του τοκετού (λοχίας) ή ως κουροτρόφου (ορθίας).
(Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα: Νικόλαος Παπαχατζής)
Η ΑΘΗΝΑ
Όταν η κουκουβάγια σφυρίζει τη νύχτα
Στο σκοτάδι του δάσους
φωνάζει τ’ όνομά μου
Όταν το φως του ήλιου αστράφτει
Στο ασημί του ιστού μιας αράχνης
Ή γυαλίζει στο πλούσιο σχέδιο
Ενός υφαντού χαλιού
τότε λατρεύομαι
Γιατί είμαι η υφάντρα
Όταν τα δάχτυλά σου αγκαλιάζουν
Την λεία στρογγυλότητα μιας πήλινης χύτρας
Όταν κρατάς στα χέρια σου
Το κλαδί ελιάς της ειρήνης
είμαι μαζί σου
Γιατί είμαι δημιουργός και προστάτιδα
Μα κι όταν βλέπεις τα φίδια να σαλεύουν
Στην ασπίδα μου στο στήθος
Θυμήσου:
Είμαι η Αθηνά, ολοκληρωμένη στον εαυτό μου
Και είμαι η καταστροφέας
Παρθένα Νύμφη Γριά
ΣΥΜΒΟΛΑ: κράνος, αργαλειός, κουκουβάγια, ιστός αράχνης, ελιά, πυρσός
Τόσες Θεές για την υγεία, την ευρωστία, την θεραπεία. Πόση βαρύτητα έδιναν ανέκαθεν οι άνθρωποι στα αγαθά αυτά!
Η ΥΓΕΙΑ
Αρχαία Ελληνική ιδεατή ανθρωπόμορφη δευτερεύουσα (παρά τον Ασκληπιό) θεότητα στην έννοια της Υγείας. Ήταν κόρη του Ασκληπιού, και της Ηπιόνης και εκτός από θεά της Υγείας, ήταν θεότητα κάθε καθαρού πράγματος. Στην μυθολογία κατέχει εξέχουσα θέση στην λατρεία του πατέρα της. Ωστόσο, ενώ ο Ασκληπιός συνδέεται άμεσα με την θεραπεία των ασθενειών, η θεά συνδέθηκε με την πρόληψη των ασθενειών και τη διατήρηση της κατάστασης της υγείας.
Η ΙΑΣΩ
Η Ιασώ ή Ιησώ (στην Ιωνική διάλεκτο) είναι αρχαία ελληνική ιδεατή, ανθρωπόμορφη, δευτερεύουσα (παρά τω Ασκληπιώ) θεότητα συνυφασμένη με την «ιερή» έννοια της Ίασης (θεραπείας). Φέρεται ως κόρη του Ασκληπιού και της Ηπιόνης, αδελφή των θεοτήτων Υγιείας, Ακεσώς, Πανάκειας και Αίγλης ή ως κόρη του Αμφιάραου.
Ως παράγωγα του ρήματος ιάομαι (= θεραπεύω) φέρονται τα ονόματα: Ίασις (Ίαση) - Ιάσων - Ιασούς - Ιησούς (συνεκδοχικά) - Ιατήρ - Ιατός - Ιατρός - Ιάτωρ καθώς και το Ίαμα ως μέσον θεραπείας - το κατά χριστιανούς αγίασμα.
Η ΠΑΝΑΚΕΙΑ
Η Πανάκεια ήταν ανθρωπόμορφη δευτερεύουσα θεότητα της ελληνικής μυθολογίας, συνυφασμένη με την έννοια της θεραπείας (ή βοτανοθεραπείας) επί πάσας νόσου. Φέρεται ως κόρη του Ασκληπιού και της Ηπιόνης αδελφή της θεάς Υγιείας, της Ιασούς, του Μαχάωνα και του Ποδαλείριου, Ιατρών του Τρωικού Πολέμου κατά τον Όμηρο.
Ακόμη και σήμερα, κάθε ιδεατό φάρμακο, για το οποίο επικρατεί η αντίληψη ότι θεραπεύει κάθε νόσο σωματική, οργανική ή ψυχική, ονομάζεται πανάκεια. Η πίστη στην ύπαρξη τέτοιων φαρμάκων οφείλεται στην πανάρχαια ανθρώπινη έφεση της αναζήτησης ενός μόνου φαρμάκου που να θεραπεύει τα πάντα.
Η ΑΙΓΛΗ
Η Αίγλη ήταν αρχαία ελληνική ιδεατή ανθρωπόμορφη δευτερεύουσα (παρά τον Ασκληπιό) θεότητα συνυφασμένη με την έννοια της λάμπουσας υγείας και ευρωστίας (ιδιαίτερα μετά από ασθένεια). Φέρεται ως κόρη του Ασκληπιού και της Ηπιόνης, τρίτη αδελφή της θεάς Υγιείας μετά την Ιασώ και την Πανάκεια.
Κατά μία παράδοση, «Αίγλη» ονομάζονταν και η μητέρα του Ασκληπιού, ενώ ο ίδιος προσονομάζονταν «Αιγλήεις» και «Αιγλάωρ». Πιθανή συνωνυμία ή παράγωγο της Αίγλης είναι το όνομα Αγλαΐα.
Η ΑΚΕΣΩ
Η Ακεσώ ήταν κόρη του Ασκληπιού και της Ηπιόνης. Αδέλφια της ήταν ο Μαχάων, ο Ποδαλείριος, η Υγεία, η Αίγλη, η Ιασώ και η Πανάκεια. Ήταν η Θεά που μεριμνούσε για την ανάρρωση των ασθενών, για την αποθεραπεία, το κλείσιμο των πληγών. Η θεραπεία ήταν έργο της αδελφής της Πανάκειας. Λατρευόταν στην Επίδαυρο, που ήταν κέντρο λατρείας του Ασκληπιού, ως θεότητα.
Η ΙΡΙΣ
Η Ίρις είναι η χρυσόπτερη Θεά του Λόγου και της Δικαιοσύνης.
Έχει φτερά αγγέλου και προφανώς η μορφή των αγγέλων που υπάρχει στις χριστιανικές εκκλησίες προέρχεται από την μορφή της Ίριδας των αρχαίων Ελλήνων.
Στα έπη του Ομήρου έχει δυο συμβολισμούς. Είναι το σύμβολο του λόγου και το σύμβολο της αγάπης ταυτόχρονα.
Η θεά Ίριδα είναι η θηλυκή έκφραση του Λόγου. Ήταν φτερωτή και ορμητική σαν θύελλα, γνωστή ως πιστή και γοργοπόδαρη αγγελιοφόρος των Θεών. Μετέφερε τα μηνύματά τους, είτε σε άλλους Θεούς, είτε στους ανθρώπους, ή πάλι της ανέθεταν να μεσολαβεί ανάμεσα στους Θεούς, κάθε φορά που προέκυπτε κάποιο πρόβλημα.
Η ΕΙΡΗΝΗ
Η Ειρήνη ήταν προσωποποίηση της ειρηνικής κατάστασης των πραγμάτων. Οι Αρχαίοι Έλληνες πολύ συχνά ίδρυαν βωμούς προς αυτήν μετά το πέρας των εχθροπραξιών. Γνωστά της επίθετα ήταν τα «Γλυκεία», «Βαθύπλουτος», «Πλουτοδότειρα», κ.α. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Ηροδότου: «Κανένας δεν είναι τόσο ανόητος που να προτιμάει τον πόλεμο απ’ την ειρήνη` γιατί στον καιρό της ειρήνης τα παιδιά θάβουν τους γονείς τους, ενώ, αντίθετα, στον καιρό του πολέμου οι γονείς θάβουν τα παιδιά τους.»
Η ΔΕΣΠΟΙΝΑ
Στην ελληνική μυθολογία Δέσποινα αποκαλούνταν μία κόρη της θεάς Δήμητρας και του θεού Ποσειδώνα. Η Δήμητρα πέρασε από την Αρκαδία αναζητώντας τη χαμένη Περσεφόνη, την είδε ο Ποσειδώνας και την ερωτεύτηκε. Η θλιμμένη θεά, για να αποφύγει τον Ποσειδώνα, μεταμορφώθηκε σε άσπρη φοράδα και κρύφτηκε μέσα σ' ένα στάβλο.... Ωστόσο ο Ποσειδώνας τυφλωμένος απο τον ακατασίγαστο πόθο του, μεταμορφώθηκε κι αυτός σε άλογο και μπήκε στον ίδιο στάβλο.Από την ένωσή της με τον Ποσειδώνα έφερε στον κόσμο μία νέα κόρη. Η Δέσποινα γεννήθηκε στο Λύκαιο όρος. Η κόρη που το όνομα της θεωρούνταν μυστικό, και για αυτό την αποκαλούσαν Δέσποινα. Την Δέσποινα ανέθρεψε ο Τιτάνας Άνυτος. Το όνομά της δεν διασώθηκε σε καμία πηγή, γιατί ήταν απόρρητο, αλλά οι Αρκάδες την αποκαλούσαν Δέσποινα, της οποίας το όνομα ήξεραν μόνο κάποιοι μυημένοι στα Ελευσίνια, και απαγορευόταν αυστηρά να προφερθεί. Για να μην προφέρουν λοιπόν το απαγορευμένο όνομα, την έλεγαν Δέσποινα.... (=η Κυρία). Στην αρχαία Λυκόσουρα υπήρχε ναός της Δέσποινας και λατρευόταν σαν θεά. Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία στο ναό υπήρχε σύμπλεγμα της Δήμητρας μαζί με την Δέσποινα έργο του Δαμοφώντος. Στο σύμπλεγμα η Δήμητρα με την Δέσποινα ήταν καθισμένες σε θρόνο δίπλα δίπλα , η Δήμητρα κρατούσε δάδα και η δε Δέσποινα σκήπτρο, δίπλα στον θρόνο της Δήμητρας στεκόταν η Άρτεμις φορώντας φερέτρα και κρατώντας δέρμα ελαφιού, δίπλα στην Δέσποινα στεκόταν ο Τιτάνας Άνυτος οπλισμένος.
Η ΜΝΗΜΟΣΥΝΗ
Η Μνημοσύνη ήταν η προσωποποίηση της μνήμης. Ανήκε στους Τιτάνες, ήταν κόρη της Γαίας και του Ουρανού και μητέρα των Μουσών. Όσοι ήθελαν να συμβουλευτούν το μαντείο του Τροφωνίου στην Βοιωτία έπρεπε να πιούν εναλλάξ από δύο πηγές που αποκαλούνταν «Λήθη» και «Μνημοσύνη», (προκειμένου να λησμονείται το παρελθόν και η μνήμη να εκκινεί από το παρόν). Ανάλογο σκηνικό περιγράφεται και στην "Πολιτεία" του Πλάτωνα.
Η ΑΜΦΙΤΡΙΤΗ
Η Αμφιτρίτη ήταν κατά την ελληνική μυθολογία η θεά της θάλασσας, σύζυγος του θεού Ποσειδώνα. Ήταν μια από τις πενήντα Νηρηίδες ή απλά η θηλυκή προσωποποίηση της θάλασσας, η μητέρα των ψαριών, των φαλαινών και των δελφινιών. Ναός της Αμφιτρίτης και του Ποσειδώνα βρίσκεται στην περιοχή Κιόνια της Τήνου.